Chợ Đầm Nha Trang– Nơi Gắn Bó Thưở Ấu Thơ
Cung Thị Lan
Chợ Đầm Nha Trang hình thành trước khi tôi ra đời từ lâu lắm. Theo lời kể của những người trong gia đình nội của tôi, chợ có tên Đầm vì chợ toạ lạc gần một đầm trũng, ngập nước cạnh con sông Cái Nha Trang. Chi tiết này ngày càng ghi đậm trong trí nhớ tôi khi tôi bước qua những vũng nước bùn lầy lội trong khu bán tôm cá rau đậu trong những lần theo má hay các cô của tôi đi chợ sau những cơn mưa.
Nhưng, chợ Đầm không phải đơn giản là nơi tôi theo má tôi hay những người lớn trong gia đình nội đi chợ mà là nơi tôi đã gắn bó đời sống nghèo khổ của mình và gia đình mình với những chuyện buôn bán của má tôi trong suốt quãng thời gian thơ ấu.
Sau khi ba tôi mất, má tôi giúp việc cho gia đình nội tôi một thời gian rồi ra chợ để tìm phương kế nuôi hai chị em tôi. Vì không có vốn để có tậu được một chiếc sạp trong ngôi chợ vuông, được xây cao hơn mặt đất một mét có mái đỏ che mưa nắng và cũng không thể tậu được một kiosk với chiếc dù che ở dọc quanh khu chợ, má tôi chỉ có thể bán lẻ dọc ven đường quanh chợ
Má tôi thường dậy sớm, đến bến xe ngựa ở đường Sinh Trung để mua trái cây của những người ở Diên Khánh( ngoại thành Nha Trang- Thường được gọi là Thành).
Những người ở Thành thường đem cây cam quýt bưởi chanh thu hoạch từ vườn của họ, hay mua lại từ vườn của những người quanh xóm họ, rồi đón xe ngựa đến Nha Trang bán cho những người mua đi bán lại ngay tại bến xe ngựa.
Kiểu mua đi bán lại như má tôi , lời lỗ vô chừng. May mắn mua được giá hời, trái cây ngon thì má tôi có lời; kém may mắn mua lại của người đến bến xe ngựa sớm hơn hay trái cây không ngon, không ngọt thì má tôi bị lỗ vốn hay lỗ công.
Má tôi vốn thật thà chất phác nên được cảm tình bởi nhiều người bạn hàng từ các vùng ở Diên Khánh (Thành). Bà thường được bạn hàng ưu tiên dành hàng cho với giá phải chăng. Từ đó, những người bạn hàng của má tôi và má tôi dần dà thân thiết với nhau như chị em ruột. Và cũng từ đó, mỗi lần đi học về chị em tôi thường đi đến các vùng ở Diên Khánh (ngoại thành Nha Trang) chơi. Chúng tôi đến Bình Cang thăm gia đình dì Chín, dì Năm Rỗ, dì Ba Bê ăn uống và sinh hoạt với các con của các dì này như đến các gia đình bà con ruột thịt của mình. Má tôi đã nghèo vì cảnh góa chồng, đơn thân nuôi con ăn học đã đành, gia đình của dì Chín, dì Năm Rỗ, dì Ba Bê cũng chẳng hơn gì! Sinh nhai của họ tuỳ thuộc vào những mùa lúa của những cánh đồng nho nhỏ gần nhà, những hoa quả trong vườn hay những con cá, con tép, con cua đánh bắt từ những con mương nhỏ cạnh vườn nhà. Con cái của các dì này đi học về phải làm vườn, bắt cá, trồng hoa quả để giúp gia đình kiếm thêm tiền sinh sống.
Tôi thân với chị Cúc con gái của dì Chín nhất. Vì chị lớn hơn tôi một tuổi nên chị và tôi nói chuyện rất hạp. Chị Cúc khuyên tôi nên đi bán rau với chị trong những tháng hè để giúp má tôi kiếm thêm tiền. Chị cho tôi biết là má tôi không thể nào kiếm lời nhiều vì vốn của má tôi ít quá. Nghe có lý, tôi bằng lòng theo chị Cúc bán rau ở đường Tăng Bạt Hổ.
Ngã tư Độc Lập, Phương Câu, Phan Bội Châu và Sinh Trung.
Nhà sách Nguyễn Lê góc cua Phan Bội Châu và Sinh Trung) đối diện tiệm vàng Mỹ Kim( góc cua Phương Câu và Phan Bội Châu)
Đường Tăng Bạt Hổ là một trong những con đường mở rộng buôn bán từ khu chợ Đầm của những người bán lẻ ở vỉa hè. Vào khoảng năm 1964- 1965 đường Tăng Bạt Hổ rất lầy lội và có nhiều ổ gà nhưng là đoạn đường mà những người bán lẻ đón khách đi xe đạp hay xe máy ngang qua sau khi đi làm về thay vì phải vào hàng rau đậu, tôm cá của khu chợ vuông mua sắm. Chị Cúc và tôi mua sỉ (gọi là mua sa cạ) từ những vườn rau trên Thành rồi bán lẻ ở đường Tăng Bạt Hổ từ trưa đến chiều tối. Có nhiều hàng rau san sát Tăng Bạt Hổ nên hai rổ rau chúng tôi thường bị ế. Những người lớn buôn bán thường xuyên có kinh nghiệm, không cho hai đứa tôi một lên chín, một lên mười cơ hội tranh giành chuyện kiếm lời. Người đi chợ thường mua tất cả các món họ cần như đồ nấu chua, đậu, nấm, hành, ớt, dưa leo, sà lách, rau thơm cùng một lúc tại một chỗ cho tiện chứ ít khi mua riêng lẻ từng thứ từ các hàng khác nhau. Chán ngán với cảnh ế ẩm, chị Cúc và tôi bàn tính “bán đổ bán tháo” dù phải lỗ công. Hai đứa rủ nhau nhặt sạch hết tất cả các loại rau từ sà lách đến các loại rau thơm và cả rau muống rồi trộn chung lại bán rẻ cho mau hết hàng. Hai chị em tôi chỉ muốn dọn gọn các mớ rau không ngờ hai rổ rau với đủ loại sà lách, húng, quế, rau răm, ngò và rau muống đầy hấp dẫn đã khơi sự tò mò những người đi ngang qua hàng. Nhiều người dừng lại hỏi chúng tôi bán ra sao. Hai đứa tôi nói là chúng tôi bán năm ba đồng tuỳ người mua. Hễ đưa chúng tôi bao nhiêu tiền thì chúng tôi sẽ hốt vào lá chuối gói bán, nhiều ít tuỳ họ muốn. Nghe thế người mua đồng ý mua ngay. Mừng rỡ với cảnh người người nô nức mua loại “rau trộn”, tôi mới nghiệm ra là món “rau trộn” của chúng tôi giúp những người nội trợ đỡ tốn thời gian chuẩn bị khi nấu cơm chiều. Chiều hôm đó chúng tôi bán hết hàng thật sớm và có lời. Đắc ý với sự thành công, chị Cúc và tôi tiếp tục cách nhặt sạch các loại rau, chẻ rau muống rồi trộn chung thành rau trộn để bán. Vì thấy chúng tôi bán rau có lời, em gái tôi, cũng tên Cúc, thích thú xách rổ theo chúng tôi bán phụ.
Sau mùa hè năm ấy hai chị em tôi có chút tiền phụ má. Nhưng, mùa hè của những năm kế tiếp, hai chị em tôi ngưng bán rau vì chị Cúc không bán rau nữa. Chị phải ở nhà trông vườn và làm lúa cho gia đình dì dượng Chín ở Bình Cang. Còn em gái tôi thì tuyệt đối không đi bán với tôi vì có lần nó bưng rổ ngang qua khu vườn nhà nội, bị bác gái tôi kéo lại la “Bây giờ con muốn đi học hay chỉ đi muốn đi buôn bán giống má? Buôn bán như má con làm sao học cho nên?” Nó nghe bác gái nói có lý nên nghỉ luôn.
Tôi ngừng bán rau nhưng vẫn tiếp tục theo má tôi buôn bán. Vì tôi thường ra khỏi cổng nhà nội từ tờ mờ sáng để theo má đến bến xe ngựa hay bến xe lam mua hàng từ những người ở Thành xuống, tôi không bị bác gái ngăn cản như em tôi. Đến các bến xe, trong lúc má tôi đón hàng tìm mua cam quýt thì tôi tìm mua bưởi. Sở dĩ tôi mua bưởi vì bưởi rẻ hơn cam quýt và ít có người mua. Cam và quýt là loại trái cây người mua thường đơm cúng trong khi bưởi là loại trái cây chỉ để ăn vặt. Người bán lẻ cam quýt có thể sắp chúng gọn trong rổ rồi dùng gióng và đòn gánh để gánh đi một cách dễ dàng trong lúc người mua bưởi cần có thúng hay giỏ cần xé lớn và thuê xe xích lô hay ba gác chuyển hàng đến các vỉa hè bán lẻ. Vì quyết chí kiếm tiền giúp má tôi không nản chí. Má tôi biết ý định của tôi nên giúp tôi trả tiền vận chuyển chung cho toàn bộ số hàng của hai mẹ con. Ngày hè tôi thường bán bưởi cạnh những rổ cam quýt của má ở đường Phan Bội Châu trước tiệm bánh Hóa Hưng.
Đến chiều, tôi bán bưởi ở trước tiệm sách Nguyễn Lê cho đến sẫm tối. Phương tiện giúp tôi chuyển những đống bưởi là những chiếc xe ba gác mà má tôi thuê chuyển những rổ cam quýt của má.
Ở trước tiệm sách Nguyễn Lê, tôi bán rất đắt vì nhiều du khách Sài Gòn ngang qua thường dừng lại hỏi thăm và mua cho.
Đống bưởi hình kim tự tháp của tôi luôn luôn có vài người hay một nhóm lớn vây tròn. Họ thường săm soi những trái làm mẫu đã được gọt lớp vỏ xanh, ước lượng sức nặng của những trái chưa gọt vỏ rồi hỏi tôi làm sao tôi biết loại nào là loại nào khi những trái bưởi mẫu với hai màu hồng và trắng khác nhau. Tôi giải thích cho họ biết cách tôi ghi dấu các loại bưởi khác nhau khi tôi mua từ những nguồn khác nhau và cho họ biết giá trị của từng loại. Sau đó, tôi chiều họ bằng cách cắt một miếng hình tam giác nhỏ tại chỗ dát mặt hình tròn của từng loại cho họ thử. Dù chua hay ngọt sau khi thử xong người mua lấy tiền trả đúng y như giá tôi nói chứ không hề trả giá hay cò kè bớt một thêm hai. Sau mỗi lần thỏa thuận giá cả và hàng, tôi thường xâu dây vào trái bưởi cho khách hàng xách dễ dàng. Mỗi buổi tối về nhà đếm tiền, số lời của tôi luôn luôn hơn số lời của má rất nhiều. Tôi nghĩ người lớn thấy đứa con gái tuổi còn đi học mà buôn bán trong thời gian hè thay vì đi học thêm thì thương tình mua dùm.
Có một buổi chiều, một người đàn ông trung niên dừng lại trước đống bưởi của tôi. Ngắm nghía một lúc ông chọn một trái bưởi mà tôi đã gọt làm mẫu, rồi bảo tôi lột hết vỏ ra để khi về nhà ông khỏi phải lột. Ông nói là gọt hết vỏ bưởi, bỏ vào giỏ tiện cho ông hơn xách kồng kềnh bên ngoài. Nghe lời ông, tôi gọt lớp vỏ trắng một cách cẩn thận vì sợ cắt phạm những múi bưởi bên trong. Trái bưởi to bằng nửa vòng ôm của tôi thế mà tôi gọt quanh nhiều vòng vẫn chưa thấy ruột đâu. Đến khi lột sạch hết vỏ, trái bưởi chỉ bằng trái cam! Tôi lo sợ ngớ người không biết tính sao thì ông cười nói đừng lo. Rồi ông trả tiền đúng như đã đồng ý. Cử chỉ tế nhị của ông khiến tôi cảm kích và biết ơn vô cùng. Ông đã cho tôi một ấn tượng tốt và một bài học hết sức ý nghĩa về sự bao dung của người lớn
Khi tôi thi đậu vào trường Nữ trung học Nha Trang thì tôi ngưng bán bưởi. Tôi chỉ phụ má tôi bán cam quýt ở vỉa hè đường Phan Bội Châu mỗi khi không có giờ học. Những ngày chủ nhật tôi được má cho phép dẫn em gái tôi đến sạp hàng xén của cô Sáu để trông hàng và phụ bán với cô. Mỗi lần như thế, tôi rất sung sướng vì tôi cảm thấy mình rất trưởng thành, rất người lớn và rất sang. Được ngồi trong sạp của cô ngay trong khu chợ Đầm vuông, được cô Sáu cho xếp đặt trưng bày các chồng áo thun, quần áo trẻ em, vớ, kẹp tóc, lược, kim, chỉ, theo ý thích và được lấy hàng cho khách, gói hàng cho khách, nói giá, thu tiền, thối tiền, khóa tủ đựng tiền tôi cảm tưởng như mình là người chủ thực thụ. Công việc mà tôi thích làm nhất ở hàng cô Sáu là được dùng những cái phễu nho nhỏ để chế dầu dừa, và các loại dầu khuynh diệp vào những cái chai mà khách đem đến mua. Tôi thích ngửi các loại khuynh diệp khác nhau sau khi chiết dầu cho khách. Tôi còn thích đếm những viên phấn nụ khi bán, rồi chấm chút bụi phấn để xoa thử vào má để biết cảm giác mịn màng của loại phấn này như thế nào. Những lúc đông khách cô cho tôi toàn quyền quyết định. Tôi chỉ cần xem bảng giá nơi hộp đựng tiền rồi nói cho khách biết, gói hàng và thu tiền. Mỗi khi vắng khách, cô cho hai chị em tôi tiền rồi bảo chúng tôi xuống khu hàng ăn muốn chọn món gì ăn tuỳ thích. Sau mỗi lần đắt khách, cô thường mua thêm bánh hỏi thịt quay, bánh cuốn hay bánh giò chả lụa của những gian hàng ở những bậc cấp xuống khu hàng ăn cho chúng tôi ăn thêm. Đến xế trưa, cô thường bảo hai chị em tôi đi về tắm rửa học hành. Mỗi lần chào cô để đi về cô thườngcho hai chị em tôi thêm vài đồng; vì thế, mỗi lần ra bán phụ cho cô, chúng tôi thường được ăn ngon, lại còn được tiền. Mỗi lần như thế tôi rất mừng vì tôi có cơ hội tích luỹ ” chút vốn” để mua màu nước, bút chì Gilbert, cây móc, que đan, len và chỉ màu theo ý muốn.
Năm học Đệ Thất, tôi được học đan tất, mũ trẻ em ở trường nhưng vì đan chưa thạo nên tôi không thể đan bất cứ món gì để nhờ cô Sáu bán dùm theo những bộ đồ đan len trẻ em mà cô mua của những mối sỉ của những hàng len đan máy ở Sài Gòn.
Sở dĩ tôi luôn có ý tưởng để dành tiền vì tôi thường phòng xa những trường hợp má tôi không có tiền cho chị em tôi mua sắm những dụng cụ cần thiết cho việc học tập của chúng tôi. Má tôi vốn là người tằn tiện, ăn chắc mặc bền không phá phí nên bà chắt mót dành dụm số lời mỗi ngày tạo cho số vốn ngày càng nhiều nhưng vì bà có bản tính thương người, hay giúp đỡ bạn bè khi nghe những lời than vãn của bạn nên bà thường vướng vào cảnh cho mượn tiền mà không hề được trả lại.
Tôi nhớ năm thi đậu vào trưòng Nữ Trung Học tôi phải mặc áo trắng mà má tôi không có tiền may cho chỉ vì má tôi đã lấy toàn bộ tiền dành dụm cho một bà thợ may từng làm chung cho tiệm cô Bảy với má tôi ở đường Độc Lập mượn để bà mở tiệm may ở đường Công Quán. Cả nể, má tôi không dám đòi nên sai hai chị em tôi đi đòi dùm. Tôi dắt em tôi ngang qua lại tiệm may nhiều lần nhưng không dám bước vào tiệm nói câu má dạy” Bác Đức cho má con “xin lại” tiền bác mượn má con mấy tháng trước.” Nhưng rồi một hôm bị má la” Má phải đi bán nhờ chút mà không làm!”, tôi cũng bấm bụng vào tiệm nói thử một lần với bác Đức và câu trả lời của bác Đức là: ” Biết rồi bác sẽ gặp má con tuần tới và trả tận tay cho má con.” Tuần tới và một tuần sau tuần tới bác Đức vẫn không gặp để trả tiền má tôi nên má tôi lại sai tôi dẫn em gái tôi đến tiệm bác Đức nói bác lấy vải trắng của tiệm may cho hai chị em tôi hai cái hai đầm để trừ nợ. Tôi lại phải dẫn em gáí tôi đi ngang qua lại tiệm bác Đức nhiều lần rồi lang thang đến rạp hát Minh Châu rồi đi qua rạp hát Tân Quang và về nhà chứ không dám vào tiệm bác Đức kêu bác may áo đầm trắng cho.
Cho đến khi má tôi thúc hối và ngày nhập học sắp đến tôi cố gắng bấm bụng lần nữa dắt em tôi vào tiệm bác Đức thuật lại lời của yêu cầu của má tôi với bác. May mắn cho tôi là bác Đức đã vui vẻ đo cho hai chị tôi và bảo tuần sau đến lấy hai bộ đầm trắng. Sau vụ đó, tôi nghĩ: ” Bây giờ mới vào lớp Đệ Thất, muốn có cái áo đầm trắng như nội quy trường mà mình phải đi qua đi lại chầu chực đến sát ngày nhập học mới có như vầy đến khi lên lớp đệ Tam, đệ Tứ cần có áo dài trắng mình phải gặp lại tình cảnh như vầy nữa thì khổ quá! Mình phải lo kiếm tiền để dành thôi!” Nghĩ thế tôi quyết tìm cách kiếm tiền. Lúc đó phong trào móc crochet rộ lên nhiều và cô Sáu tôi thường nhận hàng móc crochet như khăn trải bàn, mũ và giỏ xách từ con cái của bạn đi khuôn Cấp Cô Độc, chùa Phật Học/Tỉnh Hội (nay gọi là chùa Long Sơn) và chùa Hải Đức để bán dùm.
Thấy hàng crochet được mọi người chuộng và cô Sáu bán rất nhanh tôi cũng muốn móc crochet và nhờ cô bán nhưng tôi không biết móc. Sau đó, nhờ vài bạn trong lớp tôi biết móc bày cho tôi những mũi căn bản như chữ I dài, chữ I ngắn và con sò tôi tự móc cho em gái tôi và tôi hai cái mũ. Mũ của em tôi được móc đầu tiên nên hình dáng của nó không cân xứng cho một cái mũ của đứa con gái. Nó giống y chang cái mũ của Charlot mà không hiểu sao em gái tôi thích đội hoài không bỏ. Cái mũ thứ hai tôi móc có kinh nghiệm nên đẹp hơn nhiều. Và tôi đã cưng dưỡng và giữ gìn cái mũ này thật lâu.
